ایران از لحاظ تنوع گیاهان دارویی در زمره کشورهای مهم جهان به شمار می‌رود.نو پا بودن داروهـای گیاهی، ویژگی آنها در سازگاری با شرایط نامساعد،توان باروری این گیاهان در اراضی کـم بهره،باز شدن بـازارهای جـدید برای این گیاهان،وجود صنایع فراوری وابسته،از جمله مزیتهای توجه به صادرات این گیاهان محسوب می‌شوند. توجه به کشت و توسعه گیاهان داروئی از زمان برگزاری چهارمین کنگره بین‌المللی حفظ سلامت جهانی و قرار گـرفتن داروهای گیاهی در جمع داروهای دنیا،در سال 1986 آغاز و باعث شد که میزان تقاضا برای مصرف این محصولات به طور فزاینده‌ای بالا رود
هدف این تحقیق،تخمین تابع تقاضای صادرات انواع گیاهان دارویی بـا تـوجه به ارزیابی تاثیر عوامل کلان اقتصادی (نرخ ارز،سرمایه‌گذاری و ارزش افزوده تولید در بخش کشاورزی و متغیر برون زای قیمت که در بازارهای جهانی تعیین می‌شود) بر میزان تقاضای صادرات این نوع گیاهان می‌باشد.
پس از تـجزیه و تـحلیل اقتصاد سنجی داده‌های جمع‌آوری شده و تخمین معادلات رگرسیون مربوط به هر یک از گیاهان،نتایج نشان می‌دهند که بیشترین عامل تأثیر گذار بر صادرات(شیرین‌بیان،سرمایه گذاری)و(رازیانه، ارزش افزوده)و(آویـشن،نـرخ ارز)و(زیره‌سبز و زعفران،ارزش افزوده)می‌باشند.در مورد سایر گیاهان مذکور تابع رگرسیون قابل اعتمادی مشاهده نشده است.
در مورد کل گیاهان دارویی،تخمین تابع تقاضای صادرات،امکان پذیر نشد،زیرا تقاضای صـادرات هـر یـک از گیاهان تحت تأثیر عوامل مـتفاوتی مـی‌باشد و مـیزان تأثیر این عوامل نیز در مورد گیاهان متفاوت است،لذا یک معادله کلی برای کل گیاهان دارویی صادراتی برآورد نگردید.
مقدمه
نگاهی گذرا به پیـشینه عـلم طب در حیطه مدنیت‌های باستانی نظیر مصر،بین‌النهرین،هند،چین،یونان و ایران،قدمت و دیرپای بهرمندی انسان از گیاهان درمانی و شفابخش را آشـکار مـی‌سازد.فـالت پهناور ایران به جهت داشتن شرایط اقلیمی متنوع،رویشگاه گونه‌های بیشماری از گیاهان داروئی است که در سایر مناطق جهان کمتر می‌توان مـشابه آن را مـشاهده نـمود. تعداد گونه گیاهان که در ایران رویش دارد از تعداد گونه گیاهی در تمام اروپا بیشتر اسـت. ورود بـشر بـه قرن بیستم به سبب پیشرفت سریع علم،منجر به گسترش صنعت داروسازی شیمیای شـد.گـذشت زمـان و آشکار شدن عوارض جانبی داروهای شیمیایی منجر به رویکرد مجدد به طب گیاهای گـردید.بـه دنبال توجه و اقبال مجدد به گیاهان داروئی در جهان،کشور ایران نیز با تأخیر فـراوان در سـالهای اخـیر به این امر مهم پرداخته است،گرچه این فعالیت در خور سرمایه انسانی و طبیعی مـا نـیست ولی باید در زمینه‌های مختلف به آن قوت بخشد. نگرشی کوتاه بر جریان تولید مواد اولیـه گـیاهی در ایـران گویای این حقیقت است که علی‌رغم برخورداری از طبیعتی بسیار غنی هنوز نتوانسته‌ایم به جز تـولید بـسیار محدود و صدور گیاهان داروئی عرضه می‌گردند،بسیار متنوعند ولی به علت عدم وجـود صـنایع تـبدیلی تعداد گیاهان مورد استفاده در صنایع داروئی محدودند و امکان بهره‌برداری گسترده‌تر از آنها مانند کشورهای پیشرفته صنعتی وجـود نـدارد.اخـیراً صنایع ساخت داروهای گیاهی به سبک نوین در حال گسترش می‌باشد.اقلامی از گـیاهان مـانند زیره‌سبز، سیاه‌دانه،رازیانه،گشنیز،و نعناع از گذشته تاکنون جهت مصارف غذایی،داروئی و صنعتی کشت می‌شده‌اند و تعداد دیگری از گـونه‌های گـیاهان داروئی در سالهای اخیر توسط کشاورزان و شرکتهای تولیدکننده گیاهان داروئی در سطوح محدودی به زیر کـشت رفـته‌اند.بنا به اظهار مسئولین اداره داروهای گیاهای وزارتـ بـهداشت،درمـان و آموزش پزشکی پنج درصد داروهای موجود در سـطح کـشور دارای منشا گیاهی می‌باشند که این مقدار باید به سی و پنج درصد برسد.
گـیاهان داروئی مـشتمل بر دهها نوع گیاه بـا ویـژگیهای خاص خـود مـی‌باشند کـه منطبق بر شرایط اقلیمی خاص رشـد مـی‌کند.هر چند گونه‌های مختلفی دارویی از ایران به خارج از کشور صادر می‌شود،مـعمولاً در آمـارنامه گمرک ایران تعداد زیادی از گیاهان تـحت نام سایر گیاهان دارویـی و ادویـه‌ای ذکر می‌گردد.
اهمیت گیاهان داروئی
در اواسـط سـده بیستم،سازمان بهداشت جهانی گزارش تکاندهنده‌ای از اثرات داروهای شیمیائی منتشر کرد و در آن از پیامدهای جـانی بـسیار خطرناک این داروها،هشدارهای جـدی و تـازه‌ای داد و مـشخص گردید که داروهـای شـیمیائی،اگر چه به سـرعت اثـر می‌بخشند،اما خود موجب بروز بیماریهای جدید می‌گردند.با ارائه این گزارش و سایر اطلاعات مـنتشر شـده،پزشکان بار دیگر به فکر رجـوع بـه طبیعت واسـتفاده از داروهـای طـبیعی از جمله داروهای گیاهی افـتادند. اینک،بار دیگر انسان پس از چند سده بی‌توجهی دریافته است که راه نجات او بازگشت به طبیعت و انـس بـیشتر با گیاهان به ویژه از نوع داروئی آنـهاست. تـوجه بـه کـشت و تـوسعه گیاهان داروئی از زمان بـرگزاری چـهارمین کنگره بین‌الملی حفظ سلامت جهانی و قرار گرفتن داروهای گیاهی در جمع داروهای دنیا،در سال 1986 آغاز و باعث شـد کـه مـیزان تقاضا برای مصرف این محصولات به طـور فـزاینده‌ای بـالا رود.حـتی در کـشورهای صـنعتی که از نظر فناوری،دانش و در اختیار داشتن داروهای سنتزی پیشرو تلقی می‌شوند،به علت گرایش فزاینده به سوی مصرف مواد طبیعی و گزیر از عوارض آلودگی شیمیائی،روز به روز مصرف داروهـای گیاهی بیشتر می‌شوند. کشور ایران با داشتن بیش از 7500 گونه گیاهی(تقریباً سه برابر تعداد گونه‌های موجود در اروپا)از لحاظ تنوع گیاهان داروئی در زمره کشورهای مهم جهان به شمار می‌رود.نوپا بودن گیاهان داروئی،ویـژگیهای آنـها در سازگاری با شرایط نامساعد،توان باروری این گیاهان در اراضی کم بهره،باز شدن بازارهای جدید گیاهان داروئی،وجود صنایع فراوری وابسته،و ایجاد اشتغال از جمله عوامل مهمی است که می‌توان بـه عـنوان مزایای گیاهان دارویی به آنها اشاره کرد(2).
تعریف گیاهان داروئی
گیاهان داروئی به گیاهانی گفته می‌شود که بخشهای گوناگون اندام آنها مانند ریشه،ساقه،بـرگ،گـل،دانه،یا تمام اندام گـیاه در بـردارنده مواد فعال و مفید بیولوژیکی باشد.گیاهان داروئی دارای 3 جنبه مهم کاربردی است(داروئی،ادویه‌ای، عطری)و برخی از آنها مانند آویشن،در آن واحد،دارای 2 یا 3 جنبه کاربردی می‌باشند.کشورهای عمده خـریدار گـیاهان داروئی ایران عبارتند از:امارات مـتحده عـربی-کویت-قطر-لبنان-مغرب-پاکستان-اندونزی-مالزی-سنگاپور ژاپن-ترکیه-فراسنه-سوئیس-انگلیس-اسپانیا-آلمان-ایتالیا-اوکراین-ازبکستان-ترکمنستان-قرقیزستان هندوستان(3).
نگاهی به وضعیت گیاهان داروئی در ایران
بخش اعظم گیاهان داروئی مورد مـصرف در داخـل کشور و همچنین اقلام صادراتی از عرصه‌های طبیعی برداشت می‌شوند. اقلامی از گیاهان مانند زیره‌سبز،سیاه‌دانه،رازیانه،گشنیز و نعناع از گذشته تاکنون جهت مصارف غذایی،داروئی و صنعتی کشت می‌شده‌اند.تعدادی دیگری گونه‌های گیاهان داروئی در سـالهای اخـیر توسط کـشاورزان و شرکتهای تولیدکننده گیاهان داروئی در سطح محدودی به زیر کشت رفته‌اند.
بنا به اظهار مسئولین اداره داروهای گیاهی وزرات بـهداشت،درمان و آموزش پزشکی پنج درصد داروهای موجود در سطح کشور دارای منشاءگیاهی مـی‌باشند کـه ایـن مقدار باید به سی و پنج درصد برسد.لذا برای توسعه گیاهان داروئی باید از فشار بر عرصه‌های طبیعی کاسته شـود.
طـبق آمار موجود بیشترین سطح زیر کشت آبی مربوط به زیره‌سبز 14365 هکتار و کشت دیـم ایـن مـحصول حدود 48000 هکتار بوده که بر روی هم حدود 60000 هکتار را شامل می‌شود.در مرتبط بعد کشت گـشنیز در 4632 هکتار زمین صورت می‌گیرند.هم چنین گل گاوزبان با 867 هکتار و رازیانه با 833 هـکتار زمین زیر کشت در ردهـ‌های بـعدی قرار دارند.اولین عامل بازدارنده در توسعه کشت گیاهان داروئی عدم دسترسی متقاضیان به بذر می‌باشد(6).
50000 هکتار زمین زیر کشت انواع گیاهان داروئی(به حدود 60 گونه)است.گیاهان داروئی همانند دیگر گیاهان تابع قانون عـرضه و تقاضا هستند و در این ارتباط همانند دیگر گیاهان همواره عوامل واسطه بر روی خرید و مصرف آن اثر گذاشته و این نوسانات پیوسته وجود دارد.از نقطه نظر کلی می‌توان به حدود 34 گیاه اشاره کرد که علاوه بـر مـصارف مختلف در ایران در دیگر کشورها نیز استفاده می‌شوند.گیاهان داروئی مشتمل بر دهها نوع گیاه با ویژگیهای خاص خود می‌باشد که منطبق بر شرایط اقلیمی رشد می‌کنند.
ویژگیهای توسعه کشت گـیاهان دارویـی در ایران
- شرایط مناسب اقلیمی کشور
- وفور تنوع گیاهی حاوی مواد متابولیکی در فلور گیاهی ایران
- حساس نبودن گیاهان دارویی به فقدان آب و خاک مرغوب
- وجود اراضی وسیع بلاکشت در ایران و امـکان اسـتفاده از این گونه اراضی در کشت گیاهان داروئی
- ایجاد اشتغال برای جوانان تحصیلکرده و بیکار به ویژه دانش آموختگان رشته کشاورزی
- ارز آوری و صرفه‌جویی ارزی گیاهان دارویی از نظر تامین بخشی از مواد اولیه دارویی کشور و قطع وابـستگی بـه واردات مـواد اولیه مورد نیاز و همچنین صـدور بـخشی از تـولیدات به خارج از کشور
- نیاز جوامع داروسازی جهان به مواد گیاهی
- ارزش صادراتی گیاهان دارویی(5)
صادرات گیاهان داروئی
گیاهان دارویی به اشکال مـختلفی از جـمله تـازه،دم‌کردنی،خشک،عرقیات،اسانسها و در اشکال جدید قرص،شـربت، دراژه،پمـاد،بخور و غیره مورد استفاده قرار می‌گیرند.در حال حاضر می‌توان به 27 شرکت اشاره کرد که،در ساخت داروهای گیاهی فعالیت مـی‌نمایند.فـرآورده‌های ایـن شرکتها در قالب 69 گونه داروی گیاهی و در اشکال مختلف به بازار عرضه مـی‌شود. براساس آمار بانک اطلاعات صنعتی وزارت صنایع ظرفیت کارخانه‌های تولید عرقیات گیاهی جمعاً 35013 تن در سال،اسانس گیری70/1751 تن در سـال،بـسته‌بندی گـیاهان دارویی 1708 تن در سال می‌باشد.البته آمار دقیق کارگاههای تولید عرقیات سـنتی در دسـترس نیست(4).
هر چند گونه‌های مختلفی از گیاهان دارویی از ایران به خارج از کشور صادر می‌شود،معمولاً در آمارنامه گـمرک ایـران تـعداد زیادی از گیاهان تحت نام گیاهان دارویی و ادویه‌ای ذکر می‌گردد.به طور کـلی مـهمترین اقـلام صادراتی شامل زیره‌سبز، آویشن،رازیانه،تخم گشنیز،گیاهان ادویه‌ای مانند زعفران،زنجبیل و پودر و عصاره شـیرین بـیان اسـت.
اسانسها از زمینه‌ای بسیار مناسب برای صادارت برخوردار بوده و در ارتقاء ارزش افزوده حاصل از کشت گیاهان دارویـی، دارای اهـمیت بسزایی می‌باشند.مواد اولیه حاصل از کشت گیاهان دارویی جذب صنایع داروسازی،آرایشی و بـهداشتی و کـارخانه‌های اسـانس‌گیری و عصاره‌گیری می‌شود.بخشی از این تولیدات نیز به خارج از کشور صادر می‌گردد.
متاسفانه به واسـطه عـدم وجود صنایع تبدیلی محصولاتی مانند شیرین بیان حداکثر به صورت پودر یا عصاره بـه خـارج از کـشور صادر می‌شود.کارخانه‌های داروسازی محصولات فرآوری شده را با قیمتی نزدیک 10 الی 30 برابر قیمت صادراتی آن وارد مـی‌کنند.گـیاهی مانند باریجه که بیشتر استفاده صنعتی دارد و در عطرسازی و صنایعی چون موشک‌سازی کاربرد دارد بـه صـورت خـام صادر شده و در مقابل با استفاده از فرآوری همین گیاه،گرانترین عطرها و ادکلن‌ها وارد می‌شود.
مواد اولیه مـورد نـیاز در عـطرسازی از قبیل سقز،تربانتین که از بنه و پسته‌وحشی به دست می‌آید و تثبیت کننده آن کـه بـاریجه می‌باشد در کشور ما به وفور در دسترس می‌باشد.لذا دفتر بازرگانی و بازاریابی سازمان جنگلها و مراتع تا قبل از انـحلال، فـعالیت‌هایی برای جلب همکاری کشورها در زمینه سرمایه گذاری در اینگونه صنایع انجام داده بود ولی بـا انـحلال این مرکز این گونه فعالیت‌ها عقیم مـانده اسـت.
بـا توجه به اهمیت و در آمدزایی این گونه فـعالیتها کـه برای کشور و سازمان مذکور متصور است،و نرخ اشتغال بسیار زیادی که می‌توان ایـجاد کـند،لزوم بازاریابی و آشنایی بخش خصوصی و مـردم بـا گیاهان دارویـی و اهـمیت آن روشـن می‌باشد. پس از عضویت در اتحادیه گل و گیاه اروپا،سـهم صـادرات ایران یک میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود لیکن بنا به گزارش مسئولین اتـحادیه گـل و گیاه کشور میزان ارز حاصله از صادرات کـمتر از ده میلیون دلار بوده است.
کـیفیت نـامطلوب گل و گیاه و بسته‌بندی‌های غیر اسـتاندارد،نـاهماهنگی در امور حمل و نقل،فقدان سردخانه در فرودگاهها یا بنادر و نیز نداشتن بستر قابل قـبول اسـتریل،مانع از صدور گیاهان به طـریق مـطلوب گـردیده است و غالباً افـراد سـودجو گیاهان را از راههای غیرمجاز بـه طـور قاچاق به بعضی از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر کرده‌اند که همین عمل باعث شده کـه بـعضی از این کشورها ورود گیاهان ایرانی را ممنوع نـمایند.
نـتایج
خلاصه نتایج آزمـون تـأثیر عوامل مورد نظر بـر صـادرات گیاهان داروئی ایران به شرح زیر می‌باشند:
اسکن در مورد گیاه داروئی زیرسیاه( Caraway )تنها اطلاعات مـربوط بـه 13 سال به دست آمد و به دلیـل کـم بودن تـعداد مـشاهدات نـتایج قابل اعتمادی حاصل نـگردید. در مورد گیاهان داروئی عصاره شیرین‌بیان،گل‌گاوزبان،گل بنفشه،گشنیز و سایر گیاهان داروئی خط رگرسیون قابل اعتمادی مـشاهده نـشد. در مورد گل گیاهان داروئی نمی‌توان به یـک مـعادله رگـرسیون مـشخص دسـت یافت زیرا صـادرات هـر یک از گیاهان داروئی ذکر شده تحت تأثیر عوامل متفاوتی بوده و میزان تأثیر عوامل نیز در گیاهان مـختلف،مـتفاوت اسـت لذا یک معادله کلی برای کل گیاهان داروئی قـابل بـرآورد نـمی‌باشد.
پیـشنهادات
بـا تـوجه به تأثیر مثبت نرخ ارز بر میزان صادرات گیاهان داروئی،اگر دولت سیاست تثبیت نرخ ارز را کنار بگذارد و نرخ ارز افزایش پیدا کند،در آن صورت همان طور که صادرکنندگان نیز بارها اشاره کـرده‌اند،این امر باعث افزایش صادرات کل کالاهای غیر نفتی از جمله گیاهان داروئی خواهد شد.تثبیت صعودی نرخ ارز در مقابل نوسانات شدید قیمت‌های داخلی منجر به جابجایی عوامل تولید از بخش تولیدات صادراتی بـه بـخش‌های سودآور دیگر خواهد شد.از طرفی گیاهان داروئی جزء صادارت مواد خام و کالاهای کشاورزی محسوب می‌گردند که اغلب از کشش ناچیز تقاضا برخوردارند.واضح است که اگر بتوانیم از طریق افزایش نرخ ارز،قـیمت کـالاهای مزبور را برای واردکنندگان خارجی ارزان کنیم و یا از طریق کاهش هزینه‌های تولید، قیمت کالاهای مزبور کاهش یابد،صادرات این اقلام می‌تواند افزایش یابد.
سرمایه‌گذاری در صـادرات شـیرین‌بیان تأثیر مثبت دارد و بنابراین در مورد ایـن گـیاه خاص افزایش سرمایه‌گذاری می‌تواند موجب افزایش صادرات آن گردد.افزایش ارزش افزوده در مورد همه گیاهان داروئی بررسی شده،موجب افزایش صادرات می‌گردد.بنابراین سرمایه‌گذاری در تولید بـیشتر ایـن گیاهان،طبقه‌بندی تولیدات داخـلی و تـکمیل واریته‌های انقراض یافته از طریق شناسایی و واردات و پرورش آنها،جذب و تقویت تخصص‌های تئوریک در محورهای علمی،تاسیس امکانات گیاه پزشکی و آزمایشگاههای مجهز،شناسایی کلیه تولیدکنندگان و تقویت و آموزش اصولی آنها در جهت پیشبرد اهداف تولید هـمچنین مـکانیزه کردن تولیدات داخلی با هدف رسیدن به صنعت نوین می‌تواند افزایش صادرات را در پی داشته باشد.
آدرس مقاله: https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/562805
